Rěčna kultura w Serbach

Rěčne poradnistwo abo rěčna kultura ma w serbšćinje dołhu tradiciju, kotraž saha wróćo hač do časa nastaća jednotneje hornjoserbskeje spisowneje rěče w 19. lětstotku. Zdobom z nowej, rěčnej normu, bjez dźělenja na ewangelske a katolske prawidła, nasta potrjeba poradźowanja, kajke formy abo słowa su prawe. Tak zawjedźe Michał Hórnik w prěnich lětnikach „Łužičana“ (1860-1863) stajnu rubriku „Rjedźer a porjedźer“. K jeho naslědnikam słušeše mjez druhimi Michał Nawka ze swojej knižku „Pokiwy pyskej a pjeru“ (1936). Antona Nawkowy poradnik „Mjenje zmylkow. Rady a pokiwy za dobru serbšćinu“ dožiwi samo dwaj nakładaj (1972 a 1993). Tež w nowinach a časopisach, ale tež w rozhłosu so hač do dźensnišeho w prawidłownych rubrikach prašenja rěčneje prawosće, wuwića rěče abo prosće rěčne zajimawostki rozjimuja.

K tutym přinoškam słuša regularny „Rěčny kućik“ w serbskim rozhłosu, kotryž Anja Pohončowa, Jana Šołćina a Sonja Wölkowa – rěčespytnicy w Serbskim instituće – hižo wot lěta 2002 wuhotuja. Wot lěta 2004 hodźa so wubrane přinoški tež po wusyłanju hišće na internetnych stronach MDR čitać, hdźež su chronologisce rjadowane. Dokelž chcychmy jako awtorki tute rěčnokulturne přinoški čitarjam w trajnišej formje spřistupnić, zrodźi so myslička, je w knižce zezběrać – nic jako słownik, gramatiku abo wučbnicu, ale skerje jako přistupnu, druhdy zabawnu abo kusk šibału bjesadu wo našej maćeršćinje, z kotrejž wabimy k přemyslowanju wo rěči a k wědomemu wobchadej z njej. Tuž wuńdźe w lěće 2009 w Ludowym nakładnistwje Domowina kniha „Z labyrinta serbšćiny. Bjesady wo rěči“. Mjeztym je nimale dźesać lět zašło, w kotrychž je so tójšto dalšich rěčnych kućikow nahromadźiło. Zo bychmy tež w přichodźe zajimcam swoje rěčnokulturne přinoški z rozhłosoweje rubriki prawidłownje k dispoziciji stajili, smy so rozsudźili za wozjewjenje w interneće. Tak je předwidźane, wobsah tuteje strony jónu wob lěto aktualizować. Přez dodawanje wšelakich metainformacijow k jednotliwym tekstam chcemy pytanje za wěstym wurazom z pomocu temowych skupinow, hesłow a tak mjenowanych klučowych słowow zmóžnić resp. wolóžić.

Serbšćina a nowe słowa

Serbšćina wužiwa so we wšelakich wariantach, kotrež so mjez sobu rozeznawaja a su wjazane na wšelaku wokolinu a wšelake situacije. Doma a z dobrymi znatymi wužiwamy skerje narěčnu abo wobchadnorěčnu formu. Za zjawniše situacije a oficialny wobchad steji nam spisowna rěč k dispoziciji – jeje domeny su na přikład šula a cyrkej, ćišćane słowo a medije. W přirunanju z našim němskorěčnym wobswětom wšak su to jenož skromne wobłuki, w kotrychž dožiwjamy spisownu serbšćinu. Tole pak je přičina za to, zo su mnozy při jeje nałožowanju njewěsći, jich znajomosć spisownorěčneje normy je dźěrata. Husto pytamy za słowami, dokelž mamy jenož zrědka składnosć, wo wšelakich temach moderneho swěta z někim serbsce rěčeć. Potrjechi to tajke wobłuki kaž techniku, wědomosć, hospodarske a towaršnostne žiwjenje, sport, moderne zabawne medije – tu smy w poslednich lětdźesatkach wulke změny dožiwili a smy konfrontowani z retomasom nowych zapřijećow, kotrež zetkawamy zwjetša najprjedy w němskorěčnym konteksće. Hdyž wutworja so za to serbske wurazowe srědki, maja wone hladajo na mały podźěl serbšćiny na našim rěčnym wobswěće porno němskim wjele mjeńše šansy, zo so přimnu, wšak je zwjetša husto dosć njesłyšimy, zo bychu so w pomjatku zakótwili. Tohodla pytamy přeco zaso za wotpowědnikom za samsny němski wuraz, hačrunjež je so tajki hižo wutworił. Wobchadna rěč sej w tym padźe němske słowo prosće wupožči, to so w spisownej rěči w samsnej měrje njeakceptuje – jako požčonki wustupuja tu skoro jenož mjezynarodne słowa – internacionalizmy (tež tute słowo tajki je).

Wobsah přinoškow

W přinoškach dawamy wotmołwy, kak móhli to a tamne derje a zrozumliwje serbsce zwuraznić. Skedźbny čitar njenamaka jenož hotowe wotpowědniki za wšelake němske wurazy, ale tež pokiwy, po kajkim puću přińdźemy k namjetowanym rozrisanjam. Zdobom skedźbnjamy na to, kajke njelepe wuslědki přinjese druhdy posłowne přełožowanje z němčiny. W druhich přinoškach chcemy čitarjam do pomjatka zwołać wšelaku zabytu abo zajimawu leksiku, wukładujemy zhromadnosće a rozdźěle podobnych serbskich słowow, skedźbnjamy na regionalne rozdźěle, wujasnjujemy pochad słowow abo předstajamy rěčne wobroty. Naposledk přiwobroćamy so husto zetkawanym gramatiskim zmylkam a podawamy prawe formy – trochu gramatiskeje terminologije wšak při tym trjebamy, přiwšěm pak měli tute přinoški tež za njefachowcow zrozumliwe być.

Serbšćina je wustajena přemóžacemu wliwej němčiny jako kontaktneje rěče, w kotrejž je někotryžkuli młódši Serb mjeztym hižo wobrotniši hač w swojej maćeršćinje. Štóž sej mysli, zo móhli tajke wuměnjenja za spisownu serbšćinu cyle bjez wuskutkow wostać, so myli. Tola z tym, zo wuwědomimy sej jeje wosebitosće, zo rozumimy jeje prawidła, zo rozšěrjamy swój słowoskład, móžemy so wobarać, zo so wona přez tajke wuwiće skomoli a wochudnje. Tutomu zaměrej njech słuži tež předležaca zběrka.